Рубрика: Հայոց պատմություն 9

Մայիսի 28-ը,մեր պատմության կարևորագույն օրերից մեկն է։ Այդ օրը նշում ենք Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հռչակման և պետականության վերականգնման տոնը։

103 տարի առաջ այս օրը Թիֆլիսի հայոց ազգային խորհուրդը հայտարարեց հայոց գավառների վրա Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման մասին։ Անկախության ուղին հաղթահարելը ամենևին էլ հեշտ չէր, սակայն Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի և Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերի շնորհիվ հայերը կարողացան կանխել թուրքերի ներխուժումը և խուսափեցին վերջնականորեն ոչնչացումից։

Մայիսի 28-ին Թիֆլիսում ընդունված հռչակագրում ասվում էր.

«Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծումով եւ Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր դրության հանդեպ Հայոց ազգային խորհուրդն իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն եւ միակ իշխանություն»։

Իսկ հունիսի սկզբին հրապարակվեց այսպիսի հաղորդագրություն.

«Հայոց ազգային խորհուրդը՝ այն իրավունքների հիման վրա, որով նրան լիազորել է հայ ժողովուրդը, մայիսի 28-ին որոշեց հռչակել Հայկական պետության անկախությունը, հիմնեց Հայաստանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը»:

Նորանկախ հանրապետությունը խորհրդարանական էր, իսկ առաջին վարչապետը նշանակվեց Հովհաննես Քաջազնունին։ Հայաստանի մայրաքաղաքը դարձավ Երևանը։ Հռչակման պահին ՀՀ տարածքը 12 հզ. քառ. Կմ էր, իսկ բնակչությունը՝ 700 հազար։

Հայության համար չափազանց դժվար ժամանակներ էին, քանի որ հենց նոր էր եղել Հայոց Ցեղասպանությունը և փրկված հարյուր հազարավոր անօգնական, քաղցած և անօթևան գաղթականներ ապաստան էին գտել հայրենիքի փրկված փոքրիկ հատվածում։ Չնայած այս ամենին թուրքերը ցանկանում էին խլել մեր հայրենիքի վերջին մասը՝ Արևելյան Հայաստանը։ 534 տարի անց պետականության հիմնասյուների բացակայությամբ վերականգնված պետության անփորձ կառավարությունը ստիպված էր միաժամանակ և կռիվ մղել թուրքերի դեմ, և մտածել քայքայված տնտեսությամբ ու հումանիտար աղետի եզրին կանգնած երկիրը վերականգնելու մասին։

Հայաստանի Հանրապետությունը գոյություն ունեցավ ընդամենը երկու տարի` մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Երևան մտան 11-րդ Կարմիր բանակի զորամասերը, և հանրապետությունը խորհրդայնացվեց։ Չնայած այսքան կարճ գոյատևելուն, Հայաստանի առաջին հանրապետությունը մի շարք ձեռքբերումներ ունեցավ։ Ստեղծվեց հայկական դրամը, ընդունվեցին օրհներգն ու զինանշանը, բացվեց առաջին համալսարանը Երևանում և այլն։

Պետականության վերականգնումը կարևոր դեր խաղաց հայ ժողովրդի կյանքում, և հենց առաջին հանրապետությունը հիմք հանդիսացավ երկրորդ և երրորդ հանրապետությունների ստեղծման համար։

Առաջին հանրապետության օրը պաշտոնապես նշվում է 1992 թվականից։

ա. Հայկական առասպելներն ու վիպերգերը
Առասպելներն Աստվածների, սրբազան վայրերի, նախնիների ու հերոսների մասին ստեղծված հնագույն ավանդապատումներ են։ Դրանք հաճախ ունենում են ոչ իրական, չափազանցված դրվագներ։ Մեզ են հասել բազմաթիվ առասպելներ ՝ աստվածների, երկնքի ու երկրի, ժամանակի, լույսի ու խավարի, արևի, լուսնի և աստղերի մասին։ Շատ առասպելներ պատմում են Հայոց աշխարհի լեռների, գետերի ու բնակավայրերի մասին։ Առասպելների մի խումբ էլ նվիրված է մեր ժողովրդի նախնիներին ու մեծ հերոսներին։ Դրանց մեծ մասը մեզ է հասել Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» շնորհիվ։ Հայության ամենասիրելի ավանդավեպերից է «Հայկ և Բել» դիցավեպը։ Ըստ դրա ՝ Հայկն առաջին մեծ աստվածներից մեկի որդին էր։ Նա պայքարի դուրս եկավ բռնակալ Բելի դեմ, ով ձգտում էր տիրել համայն աշխարհին։ Պայքարը ավարտվեց Հայկի հաղթանակով։ Հայկը դարձավ Հայոց պետության հիմնադիրը և ստեղծեց հայկական օրացույցը։ Հայկի ժառանգներից էր ՝ Տորք Անգեղը։ Տորք Անգեղի առասպելը պատմում է նրա հայրենասիրության, անկրկնելի ուժի և քաջության մասին։ «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամը» փառաբանվում է Հայկազուն Արայի հավատարմությունը։ Նա չի գայթակղվում այլ երկրի հարստություններով և օտար թագուհով, այլ նախընտրում է սեփական երկիրն ու հարազատ ընտանիքը։ Ի տարբերություն առասպելների ՝ վիպերգերը հիմնականում իրապատմում են, այսինքն հիմնված են պատմական հավաստի դեպքերի վրա։ Օրինակ ՝ «Տիգրան և Աժդահակ» վիպերգը նվիրված է Ք.ա. 6-րդ դարի պատմական իրադարձություններին։ Հայոց արքա Տիգրան Երվանդյանը դաշնակցեց պարսից արքա Կյուրոս Մեծի հետ և միասին տապալեցին Մարաստանի արքա Աժդահակին ու նրա տերությանը։ Տիգրան արքային վիպերգում բնորոշ էին ՝ հզորությունը և հոգատարությունը։ «Երվանդ և Արտաշես» վիպերգում ներկայացվում է, թե ինչպես է նա փրկվել Սմբատ Բագրատունուց և հետագայում Երվանդ վերջինից խլել է գահը։ «Արտաշես և Սաթենիկ» վիպերգում հյուսիսց ալանները արշավում են Հայաստան։ Արտաշես արքան հաղթում է նրանց ՝ գերի վերցնելով նաև ալանների արքայորդուն։ Այդ ժամանակ ալանների արքայադուստր Սաթենիկը Կուր գետի հանդիպակաց ափից դիմում է Արտաշեսին ՝ խնդրելով ազատել իր եղբորը։ Արտաշեսը սիրահարվում է Սաթենիկին և խնդրում է նրա ձեռքը, բայց ալանների արքան մերժում է ՝ նշելով, որ Արտաշեսն ի վիճակի չի լինի վճարել այն մեծ գլխագինը, որը, ալանների սովորույթի համաձայն պետք է վճարեր փեսան հարսի համար։ Զայրացած նման պատասխանից ՝ Արտաշեսը խնդիրը լուծում է քաջին վայել պատվախնդությամբ։ Հայոց արքան ամուսնանում է Սաթենիկի հետ։ Տեղի է ունենում արքայական շքեղ հարսանիք, որի ժամանակ արքայի վրա ոսկի, իսկ հարսի վրա մարգարիտ էին շաղ տալիս։

բ. Հայոց նախաքրիստոնեական հավատքը
Հնում մարդիկ պաշտում էին բազմաթիվ աստվածությունների: Երբ ցեղերը միավորվելով ստեղծեցին առաջին պետական կազմավորումները, նրանք «միավորեցին» նաև իրենց աստվածներին: Կրոնի այդ տեսակը կոչվում է բազմաստվածություն (հայտնի է նաև հեթանոսություն անունով)։

Տվյալ պետության մեջ պաշտվող աստվածների համախումբը կոչվում էր դիցարան (հին հայերենում «դիք» նշանակում էր «աստվածներ», իսկ «դից»` «աստվածների»):

Արատտայի երկրի հովանավոր աստվածն էր Հայկը, որ համարվում էր արարչագործ Հայա աստծո որդին։ Հայկի անունով էր կոչվում երկնքի ամենապայծառ համաստեղությունը` Օրիոնը: Հայկական ավանդազրույցի համաձայն` Հայկն իր որդիների ու դուստրերի անուններով է կոչել կենդանակերպի (զոդիակի) 12 համաստեղությունները:

Բազմաստվածության դարաշրջանի ավարտից հետո Հայկը մեծարվել է իբրև մեր ազգի նախնի նահապետ և շատ սիրված է ու մեծարվում է մինչև այսօր: Վանի թագավորության դիցարանն արձանագրված է Մհերի դռան վրա: Այն կազմված է եղել 35 աստվածներից և 35 դիցուհիներից։ Դիցարանը գլխավորում էին երեք գերագույն աստվածները: Աստվածների հայր Խալդին համարվում էր երկնքի ու երկրի, տիեզերքի արարիչը: Աստվածներից բացի` երկրպագվում էին շուրջ 30 սրբություններ:

Վանի թագավորությունից հետո ձևավորվում է նոր դիցարան: Քրիստոնեության ընդունման նախօրյակին հայոց դիցարանը ներկայանում է հետևյալ տեսքով։ Դիցարանը ղեկավարում էր Արամազդը, որին պաշտում էին իբրև արարիչ երկրի և երկնքի: Նա բարօրություն, լիություն, արիություն շնորհող էր:

Չափազանց սիրված էր Մայր դիցուհի Անահիտը, որին մեծարում էին «Ոսկեմայր» տիտղոսով։ Նա համարվում էր Հայոց աշխարհի փառքն ու սնուցողը, բոլոր բարիքների շնորհատուն, երկրի ու մայրաքաղաքի պահապան հովանավորը:

Ռազմի և քաջության աստվածն էր Վահագնը: Նրա կինը` Աստղիկ դիցուհին, երկնային լույսի, սիրո և գեղեցկության աստվածուհին էր, որին էլ նվիրված է Վարդավառի տոնը:

Սիրված դիցուհի էր Նանեն` մայրության և ընտանիքի պահապան դիցուհին:

Արեգ-Միհրն արեգակի, լույսի և արդարության աստվածն էր: Հայերը երկրպագում էին նաև Տիր աստծուն, որը գրի և գրականության, արվեստի ու գիտության հովանավորն էր: Հայերը հնուց աչքի են ընկել հյուրասիրությամբ։ Մեր դիցարանում իր տեղն ուներ հյուրընկալության Վանատուր աստվածը:

Հելլենիզմի դարաշրջանում հայոց աստվածները համապատասխանեցվել են հունականների հետ (Արամազդ-Զևս, Անահիտ–Արտեմիս, Վահագն Հերակլես, Աստղիկ–Ափրոդիտե, Արեգ–Միհր–Հելիոս, Տիր-Ապոլոն և այլն): Սակայն օտար աստվածների ոչ անունները, ոչ էլ պաշտամունքը մեր ժողովրդի մեջ չեն տարածվել։

Հայոց հին հավատքի ամենաբնորոշ գիծն այն է, որ մեր ժողովուրդը չի պաշտել չար կամ չարագործ աստվածների: Մեր նախնիները երկրպագել են միայն բարին, լուսավորը, ընտանիքը, գիտությունը, արվեստը և այլ բարիքներ։

գ.  Գրավոր մշակույթը /բանավոր, էլ․ դասագիրք, էջ 155-169, նաև այլ աղբյուրներ/.
405թ.-Մաշտոցյան գրերի ստեղծում Հույն պատմիչ Փիլոստրատոս-վկայոըմ է Արշակ Ա արքայի ժամանակ օգտագործված հայկական գրերի մասին։ (34-35թթ.) 235թ.-ժամանակագրություն, հույն պատմիչ. հայերին դասում է սեփական գիր ունեցող ժողովուրդների շարքում։ Ագաթանգեղոս-վկայում է հայկական նշանագրերի, նախաքրիստոնեական Հայաստանում դպրության Տիր Աստծո պաշտամունքի մասին:
Մովսես Խորենացի (5րդ դարի պատմիչ, պատմահայր)-տեղեկացնում է, որ 2-3րդ դարերում Բարձր Հայքի Անի ամրոցում պահվում էր մեհենական պատմագրության դիվանը(արխիվ): Օտար լեզուների կիրառումը-պարսկերեն, էլամերեն, ասորերեն, հունարեն, բաբելոներեն, արամերեն և այլն։ Հայկական մեհենագրություն- մեհյանների՝ տաճարների գիր, սրբազան գիր, մի քանի հարյուր նշաններից բաղկացած գրային համակարգ։ Ունեցել են պատկերների տեսք, կոչվել են պատմերանշաններ( օրինակ եգիպտական հիերոգլիֆները)։
Վանի թագավորության մեհենագրություն – 300 նշան, որոնք գրվել են աջից ձախ և վերից վար ուղղություններով։ Հայաստանում կիրառված օտար գրահամակարգերը- խեթա-լուվիական հիերոգլիֆներ, ասուրա-բաբելական սեպագիր, ուրարտական սեպագիր։ Հին Հայաստանում կիրառվել է երկու այբուբեն՝ հունական և արամեական։

Նկարագրե՛ք Հայոց դիցարանը Քրիստոնեության ընդունման նախօրյակին:
Քրիստոնեությունից առաջ հայոց դիցարանը այսպիսինն էր․ Արամազդը՝ աստվածն է աստվածների, արարիչը երկրի և երկնքի։ Նրան էր նաև վերագրվում լիության, առատության, բարօրության աստծու դերը։ Իր քույրը կամ կինն էր Անահիտը՝ բերրիության, մայրության, ամեն բարիք շնորհող աստվածուհին՝ Ոսկեմայրը։ Նա նաև պաշտպանում էր երկիրը և մայրաքաղաքը։ Աստվածներից էր Վահագնը ում մասին կա առասպել, թե ինչպես է նա սպանում վիշապին և փրկում երկիրը։ Այս առասպելից արդեն կարելի էր ենթադրել, որ նա պատերազմի, կայծակի, քաջության աստվածն է։ Աստվածուհիներն են Նանեն՝ իմաստնության և ռազմի, Աստղիկը՝ գեղեցկության և սիրո և Ծովինարը՝ ջրերի ու ծովերի։ Ըստ որոշ աղբյուրների Աստղիկը Վահագնի կինն, սակայն կա նաև պնդում, որ դա Հելլենիզմից մնացած մասնիկ է։

Արշակունիներ, պարթևական արքայատոհմ։ Մ. թ. ա. 247 թվականին իշխանության է հասել Պարսկաստանում, և երկիրը կառավարել շուրջ կես հազարամյակ՝ մինչև մ. թ. 226 թվականը։ Այդ ընթացքում Մերձավոր Արևելքում տիրապետող էր հելլենիզմը:
Պարթև Արշակունիները կարողացել են իրենց գերիշխանությունը և տոհմական ճյուղերը հաստատել Մեծ Հայքում, Վիրքում և Աղվանքում: Հայաստանում Արշակունիները հաստատվել են 52 թվականից և իշխել մինչև 428 թվականը։
Հայ Արշակունիների տիրապետության ժամանակ Մեծ Հայքի թագավորությունը կրել է քաղաքական, տնտեսական, մշակութային փոփոխություններ։ Դրանց մեջ առանձնանում է ավատատիրական կարգերի հաստատումը (3-5-րդ դարեր), քրիստոնեության ընդունումը (301) և հայ գրերի գյուտը (405)։ 387թվականին Հայաստանը առաջին անգամ բաժանվել է Հռոմեական կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև։ Արևմտյան հատվածում նոր թագավորներ չեն կարգվել, իսկ արևելյան հատվածում հայ Արշակունիներն իշխել են մինչև 428 թվականը։

Տրդատ 3-րդի գահակալումը

Տրադատ 3-րդը՝ հայոց թագավոր Խոսրով Բ Արշակունու որդին էր։
Հռոմեական զորքերի ուղեկցությամբ 287 թվականին Տրդատը գալիս է Մեծ Հայք՝ գահը վերադարձնելու։ Նրան է միանում նաև Անակի որդի երիտասարդ Գրիգորը՝ դառնալով արքայի հավատարիմ զինակիցը։ Նա Կեսարիայում քրիստոնեական կրթություն էր ստացել։ Պարսկաստանի դեմ տարած հաղթանակից հետո Տրդատ արքան առաջարկում է Գրիգորին ընծա մատուցել Անահիտ դիցուհուն։ Գրիգորը հրաժարվում է կուռքին զոհ մատուցել։ Իմանալով նաև, որ Գրիգորը Խոսրով թագավորին սպանած Անակի որդին է, Տրդատը պատվիրում է նրան գցել  Խոր Վիրապ, ուր Գրիգորը հրաշքով ապրում է 13 տարի։ Տրդատ Մեծը հրովարտակով կոչ է անում հպատակներին հավատարիմ մնալ հեթանոսական կրոնին և մահապատիժ է սահմանում քրիստոնյաների համար։

Ավանդության համաձայն, Տրդատ արքան որսի ժամանակ հիվանդանում է խոզակերպ հիվանդությամբ։
Գրիգորը Տրդատի հետ շրջում է Հայոց աշխարհում, քրիստոնեություն է քարոզում, քանդում է հեթանոսական հուշարձանները և նոր քրիստոնեականներ կառուցում դրանց տեղերում։ Տրդատ Մեծը ավագանու որոշմամբ Գրիգոր Լուսավորչին ուղարկում է Կեսարիա՝ եպիսկոպոս ձեռնադրվելու։ Կեսարիայից վերադառնալուց հետո նորընտիր կաթողիկոսը Արածանի գետում մկրտում է Տրդատ թագավորին և արքունիքին, ապա Տրդատ 3 Մեծի հետ ձեռնամուխ է լինում Էջմիածնի Մայր Տաճարի կառուցմանը։ 301 թվականին քրիստոնեությունը հռչակվում է Մեծ Հայքի պետական կրոն:

Ք.ա. 54թ. Հռոմն արևելք ուղարկեց Կրասոս զորավարին, որի նպատակը Պարթևստանի գրավումն էր։ Քանի որ Հայաստանի Արտաշատի պայմանագրով համարվում էր Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամը, Կրասոսը Արտավազդ 2-ից պահանջեց օգնական զորք։ Նա չկատարեց Արտավազդ 2-ի պայմանները, որոնք բխում էին Հայաստանի շահերից։ Ք.ա. 53թ. Կրասոսը սկսեց արշավանքը։ Նույն թվականին Խառանի ճակատամարտում Հռոմեական զորքը ջախջախիչ պարտություն կրեց և սպանվեց Կրասոսը։ Պարթևստանի արքա Օրոդես 2-ը Կրասոսի դեմ ուղարկել էր իր Սուրեն զորավարին, իսկ ինքը մեկնել էր Հայաստան։ Հայ և պարթև արքաները բարեկամության դաշինք կնքեցին և այն ամրապնդվեց պարթև արքայազն Բակուրի և Արտավազդ 2-ի քրոջ ամուսնությամբ։
Արևելք արշավեց մեկ այլ հռոմեական զորավար ՝ Անտոնիոսը, որը նույնպես ծրագրում էր նվաճել Պարթևստանը։ Նա ելնելով Կրասոսի սխալներից, նախընտրեց արշավել Հայաստանի տարածքով, ինչպես ժամանակին խորհուրդ էր տվել Արտավազդ 2-ը։ Հայոց արքան որոշեց կրկին ստանձնել Արտաշատի պայմանագրով ունեցած պարտավորությունները։ Նա Անտոնիոսին տրամադրեց օգնական զորք և թույլատրեց պարթևների դեմ արշավել Հայաստանով։ Անտոնիոսը 100-հազարանոց բանակով Ք.ա. 36թ. սկսեց ռազմարշավը, սակայն խայտառակ պարտություն կրեց։ Հռոմեացիները այս արշավանքի ընթացքում կորցրին 44 հազար զինվոր։ Անտոնիոսի զորքը հետ քաշվեց Հայաստան, որտեղ հայերը ապաստան տվեցին հռոմեացիներին։ Անտոնիոսը Հռոմում արդարանալու համար պարտության մեղքը բարդեց Արտավազդ 2-ի վրա։ Ք.ա. 34թ. Անտոնիոսի զորքերը ներխուժեցին Հայաստան։ Արյունահեղությունից խուսափելու նպատակով հայոց արքան գնաց բանակցությունների, սակայն խաբեությամբ ձերբակալվեց և տարվեց Եգիպտոս։ Մեծ Հայքի թագավոր հռկավեց Արտավազդի որդին Արտաշես 2-ը, բայց Արտաշեսը ի վիճակի չեղավ պայքարելու հռոմեացիների դեմ։ Անտոնիոսը Եգիպտոսում պահանջվեց, որ գերված Արտավազդին ու նրա ընտանիքը երկրպագեն իր կնոջը ՝ Կլեոպատրային ՝ դրա դիմաց խոստանալով ազատություն։
Տիգրան Մեծին հաջորդեց իր որդին ՝ Արտավազդ 2-ը։ Նա ևս Արտաշեսյան արքայատոհմի նշանավոր ներկայացուցիչներից է։ Ստացել էր հիանալի կրթություն և գրել է «ողբերգություններ, ճառեր և պատմական երկեր»։ Կարծում եմ Արտավազդ 2-ը շատ մեծ դեր է ունեցել և՛ պատմության և՛ հին դարերի ժամանակներում։

• Թագավորության ստեղծումը: Արտաշես 1-ին

Արտաշես Ա ծնվել է մոտ մ.թ.ա մոտ 230 թվականին, Հայոց թագավոր է դարձել մոտ մ.թ.ա. 189 թվականից։ Զարեհի որդին, Երվանդունի տոհմից է։ Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս III Մեծը, Երվանդունիներից նվաճելով Հայաստանի զգալի մասը, մ.թ.ա. 200 թ.–ին նրա կառավարիչ է նշանակել Արտաշես Ա–ին։ Իր թագավորության սկզբում Արտաշես 1-ը արշավում է դեպի արևելք և հասնում Կասպից ծովի ափերը, որի շնորհիվ Մեծ Հայքին են միացվում Փայտակարանը և Կասպից երկիրը։

Միացյալ հայկական պետությունից դուրս են մնում Փոքր Հայքը, Կոմմագենեն և Ծոփքը: Մ.թ.ա. 165 թ.–ին հարավում Արտաշես 1-ը բախվել է սելևկյան թագավոր Անտիոքոս IV Եպիփանեսի հետ, հաջողությամբ ետ մղել նրա հարձակումը և պաշտպանել երկրի անկախությունը։  Արտաշես 1-ը մեծացրել և կանոնավորել է բանակը, այն բաժանել է չորս զորավարությունների, կազմավորել արքունի գործակալությունները։ Նա միշտ խրախուսում էր քաղաքաշինությունը, գիտության և արվեստի զարգացումը։ Նրա ժամանակ էլ կառուցվել է Արտաշատ մայրաքաղաքը։

Երկրի նրքին կյանքում Արտաշես Ա-ն մեծ բարեփոխումներ կատարեց։ Նա բանակը բաժանեց չորս սահմանական զորավարությունների։ Մեծ Հայքի տարածքը բաժանվեց 120 գավառների։ Արքան կարգավորեց երկրի կառավարման համակարգը։ Ավագ որդի Արտավազդին նշանակեց սպարապետ և արևելյան զորավարության ղեկավար։ Արևմտյան զորավարությունը տվեց մյուս արդի Տիրանին, հյուսիսայինը՝ Զարեհ անունով որդուն, հարավայինը՝ իր դայակ Սմբատ Բագրատունուն։ Հազարապետության նշանակվեց արքայաորդի Վրույրը։ Մյուս որդուն՝ Մաժանին, արքան դարձրեց քրմապետ։ Արտաշես Ա-ն ամրապնդեց թագավորական նախնիների պաշտպանմունքը, որը Հայաստանում տիրում էր դեռևս Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում։ Արտաշատում կառուցվեց Մայր դիցուհի Անահիտի տաճարը, որտեղ կանգնեցվեցին Արտաշեսի նախնիների արձանները։ Արտաշեսը ճշգրտեց օրացույցը, բարեփոխեց տոմարը, լճերի ու գետերի վրա հաստատեց նավարկություն, կատարեց շատ այլ բարենորոգումներ։

Խորհրդային վարչակարգի հաստատումը Հայաստանում, Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի Հանրապետության օկուպացման և այդ տարածքում Հայաստանում խորհրդային հանրապետության հռչակման գործընթացն էր:

1920 թվականի աշնանը Հայաստանի Հանրապետության վիճակը խիստ ծանրացավ։ Թուրք-հայկական պատերազմի հետևանքով երկրում առաջացավ սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամ։ Հատկապես ծանրացավ գաղթականների վիճակը։ Իսկ ընդհանրապես հանրապետության բնակչության վրա կախված էր սովի սպառնալիքը։

Նման ծանր պայմաններում հայ բոլշևիկները պայքար ծավալեցին Հայաստանը խորհրդայնացնելու համար։ Հայ բոլշևիկների գործունեության համար խթան հանդիսացան հատկապես 1920 թվականի սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցած Արևելքի ժողովուրդների համագումարը։ Էնվերի և հայատյաց այլ գործիչների ղեկավարությամբ ընթացող այս համագումարը բացահայտ հակահայկական դիրքորոշում ընդունեց, չնայած այն բանին, որ այդ համագումարին մասնակցում էին 157 հայեր։ Հայաստանի խորհրդայնացման քաղաքականությանը գործնական հողի վրա դրվեց 1920 թվականի սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցավ ՌԿԲԿ Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի և Ադրբեջանի կոմկուսի քաղբյուրոյի համատեղ նիստ, Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի և նրա Արտասահմանյան բյուրոյի անդամների մասնակցույթամբ, ուր քննարկվեց Հայաստանի խորհրդայնացման հարցը։ Իսկ 1920 թվականի նոյեմբերի կեսերին հայ կոմկուսի կենտկոմի և նրա Արտասահմանյան բյուրոյի անդամներից ստեղծվում է Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե, որի մեջ մտնում էին Սարգիս Կասյանը (նախագահ), Ասքանազ Մռավյանը, Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը, Ալեքսանդր Բեկզադյանը, Ավիս Նուրիջանյանը և ուրշներ։ Շուտով Հայ հեղկոմը և Հայ կոմկուսի կենտկոմը փոխադրվում են Ղազախ և նախապատրաստական աշխատանքներ են սկսվում Հայաստանի խորհրդայնացման համար։

1920 թվականի նոյեմբերին Հայաստանի Հանրապետության վիճակը խիստ ծանրացավ, դա հարկադրեց Համո Օհանջանյանի գլխավորած կառավարության հրաժարականը։ Նոյեմբերի 24-ին Հայաստանի խորհրդարանը ստեղծում է նոր կառավարություն Սիմոն Վրացյանի գլխավորությամբ։ Զգալով պահի լրջությունը և հայ ժողովրդի գլխին կախված ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը, Վրացյանի կառավարությունը փորձում է բարելավել հարաբերությունները Խորհրդային Ռուսաստանի հետ։ Սակայն նոյեմբերի 29-ին Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Բորիս Լեգրանին արված առաջարկը չի ընդունվում։ Լեգրանը հայտարարում է, որ Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությունը Հայաստանի խորհրդայնացման կուրս է վերցրել։ Նույն օրը հայ հեղկոմը Ղազախից անցնում է Իջևան և այստեղ Հայաստանի ժողովրդին ուղղված դեկլարացիա հրատարակում, որով Հայաստանը հռչակվում է Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն։ Իջևան են մտնում 11-րդ բանակի սրող զորամասեր։ Նոյեմբերի 20-ին Լեգրանը Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունից վերջնագիր ձևով պահանջում է իշխանությունը հանձնել հայ բոլշևիկներին։ Եվ հայտնվելով թուրքական և ռուսական սվինների արանքում, Հայաստանի Հանրապետությունը հարկադրված է լինում տեղի տալ։ Նույն օրը նրա ներկայացուցիչներ Դրոն և Համբարձում Տերտերյանը բանակցություններ են սկսում Լեգրանի հետ։ Երկու օր տևած բանակցություններն ավարտվում են դեկտեմբերի 2-ին՝ Ռուսաստանը Հայաստանին պարտադրում կապիտուլյացիոն պայմանագիր:

Թուրք-հայկական վերջին պատերազմը սկսվեց 1920-ի սեպտեմբերին և ավարտվեց նոյեմբերին, իսկ դեկտեմբերի 2-ին ստորագրվեց Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը, որով և փաստացի գծվեցին ժամանակակից Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանները:

Հարձակման վեց շաբաթների ընթացքում քեմալականները՝ Քյազիմ Կարաբեքիրի հրամանատարությամբ, գրավեցին Կարսի մարզն ու Սուրմալուն, ինչպես նաև՝ Ալեքսանդրապոլն ու Շիրակի դաշտը:

Քեմալական շարժումը տարածվում էր Օսմանյան կայսրության կենտրոնական և արևելյան հատվածում: Ինչպիսի դիրք էին բռնել կայսրության արևմտյան հատվածում, մասնավորապես Պոլսում (Ստամբուլ) և Զմյուռնիայիում (Իզմիր) բնակվող հայերը:

Իր ուսումնասիրությունը գրելու ընթացքում Արի Շեքերյանը օգտվել է պալսահայ օրվա մամուլից, ինչպես նաև թուրք, հայ և օտար հեղինակների աղբյուրներից: Այդ շրջանում՝ 1920-ին, Պոլսում լույս էին տեսնում մի քանի օրաթերթեր, ինչպես «Ճակատամարտը», «Վերջին լուրը», «Ժողովրդի ձայնը»:

Դեռ 1920 թվականի սկզբին, երբ Հայաստանը Դաշնակիցների կողմից ճանաչվեց դե ֆակտո, պոլսահայերը հայկական բանակին օգնություն տրամադրեցին: Պոլսի Ղալաթա թաղամասում տեղի ունեցավ Հայ ազգային ժողովի հավաքը, որի ընթացքում հայկական բանակի համար գումար հանգանակվեց: Պոլսում գործող 36 հայկական միությունները և բոլոր քաղաքական կուսակցությունները ձևավորեցին կենտրոնական կոմիտե հատուկ հանգանակություն կազմակերրպելու նպատակով: Մեկ օրվա ընթացքում Զմյուռնիայի հայերը նվիրաբերեցին 3000 օսմանյան լիրա: Կոնիայի հայերը, որոնց մեծ մասը փախստականներ էին և բնակվում էին վրաններում՝ երկաթուղային կայարանի մոտ, հայկական բանակի համար ուղարկեցին 700 գուլպա:

Պոլսի հայկական եկեղեցիներում դրվել էին տուփեր, որոնց մեջ հավաքվում էր ծխախոտ հայկական բանակի համար:

Պոլսահայությունը շռայլ նվիրատվություն տվեց 1920-ի կեսերին, երբ նախկին վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսյանը շրջում էր հայկական համայնքներով:

Երբ 1920-ի սեպտեմբերի վերջերին սկսվեց քեմալականների հարձակումը Սարիղամիշի և Օլթիի ուղղությամբ, Պոլսի հայությունը հայկական բանակի համար հանգանակություն նախաձեռնեց, որին մասնակցում էին հարուստներն ու աղքատները, ընտանիքներն ու որբերը:

Պոլսահայ Բենիամին Սաֆարյանը նվիրեց 25 օսմանյան լիրա: Հատկապես նախաձեռնող էին պոլսահայ թերթերը: ՀՅԴ «Ճակատամարտը», որ հրատարակվեց մինչև 1924-ի հոկտեմբեր, բաց տեքստով պոլսահայությանը կոչ արեց միանալ պայքարին: «Վերջին լուր» թերթը հանգանակություն կազմակերպեց «Ամեն մարդ՝ մեկ օրվա աշխատավարձ» կարգախոսով, իսկ առաջին նվիրատուները եղան թերթի աշխատակիցները: Բերայի, Գումգափուի և Քադըքյոյի հայ ուսուցիչներն ու դպրոցականները ևս մասնակցեցին դրամահավաքին: Զավեն պատրիարքը շնորհակալություն հայտնեց թերթին, իսկ ինքը նվիրաբերեց 10 օսմանյան լիրա:

Հայոց ցեղասպանության որբերը ևս մասնակցեցին Հայաստանի բանակի համար դրամահավաքին: Բաքըրքյոյի Բեզազյան դպրոցի որբերը իրենց տնօրեին առաջարկեցին իրենց հասանելիք մեկ ամսվա ուտելիքի գումարը նվիրաբերել, բացի հացը: Տնօրենը, սակայն, մերժեց որբերին, ասելով, որ նրանք պետք է լավ սնվեն, իսկ իր կողմից, բայց որբերի անունով, բավականին մեծ գումար հատկացրեց հայկական բանակին: Նույն դպրոցի որբերը իրենց հասանելիք պանիրի օրվա բաժինը հավաքեցին և փորձեցին վաճառել Բաքըրքյոյի խանութներից մեկում: Որբերի այս արարքը ստիպեց դպրոցի հարուստ տնօրենին երկրորդ մեծ հանգանակությունը կատարել:

Արամյան-Ունջույան դպրոցի տնօրենը «Վերջին լուր»-ին գրած նամակում հայտնում էր, որ դպրոցի աշակերտները հրաժարվում են միրգ ուտել և առաջարկում են դրա գումարը ուղարկել հայկական բանակին:

Արա Շեքերյանի ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ հանգանակության գործի մեջ ներգրավվել են նաև կայսրության այլ տարածքներում բնակվող հայերի մնացորդները: Չանաքկալեի մոտ գտնվող Բիգա բնակավայրի հայերը դրամահավաքի ընթացքում հայկական բանակին նվիրեցին 500 օսմանյան լիրա:

Երբ Պոլսի Կարագյոզյան դպրոցի որբերը լսեցին Կարսի անկման լուրը, հրաժարվեցին իրենց մեկօրյա սնունդից և տնօրինությանը խնդրեցին այդ գումարը փոխանցել հայկական բանակին: Իսկ երբ քեմալականները գրավեցին Կարսն ու Ալեքսանդրապոլը, Բուրսայի հայ համայնքը նոյեմբերի 14-ին սգո օր հայտարարեց: Այդ օրը ոչ մի հայ չբացեց իր խանութը:

Սևրի հաշտության պայմանագիրը ստորագրվել է 1920 թ օգոստոսի 10-ին Սևրում (Փարիզի մոտ), Թուրքիայի սուլթանական կառավարության և 1914-18 թթ Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած դաշնակից պետությունների (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա, Ճապոնիա, Բելգիա, Հունաստան, Լեհաստան, Պորտուգալիա, Ռումինիա, Հայաստան, Չեխոսլովակիա, Սերբերի, խորվաթների և սլովենների թագավորություն, Հեջազ) միջև։

Հայաստանի հանրապետության անունից պայմանագիրը ստորագրել է Ավետիս Ահարոնյանը։ Նա և արևմտահայության ներկայացուցիչ Ազգային պատվիրակության ղեկավար Պողոս Նուբարը գլխավոր դաշնակից պետությունների հետ կնքել են լրացուցիչ պայմանագիր՝ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքերի, դիվանագիտական և առևտրական հարաբերությունների վերաբերյալ։ Միջազգային իրավունքի տեսակետից Հայաստանի Հանրապետությունը, որպես պայմանագրի մասնակից, դե յուրե ճանաչվում էր պայմանագիր ստորագրած մյուս բոլոր պետությունների կողմից։

Հարաբերությունը հարևան պետությունների հետ՝

Հանրապետության միջազգային դրությունը

1918թ․Հայաստանը փորձեց բանակցել Քառյակ միության հետ՝Բաթումի պայմանագիրը մեղմելու նպտակով, սակայն չստացվեց։

Աշխարհամարտի ընդացքում Անդրկովկասում տնօրինություն էին հաստատում Գերմանիան և Թուրքիան, իրենց համար կարևոր էր Ադրբեջանի նավթը։Հայաստանը իրավունք չուներ հարաբերվելու այլ պետությունների հետ, որը շարունակվեց մինջև 1918թ․(առաջին աշխարհամարտի վերջը)։

Անտանտը հաղթեց Քառյակ դաշինքին։

Այժմ ազդեցիկ դիրք գրավեց Անտանտից Անգլիան։

Աշխարհամարտի ավարտից հետո Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը բարելավվեց։

Հայ-Վրացական հարաբերությունները՝

ՀՀ-ի արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղություններից էր հարևան պետությունների հետ հարաբերությունները(Թուրքիան,Վրաստանը,Ադրբեջանը և Պարսկաստանը)։

Նրանց հարաբերությունները չընթացան քանի որ կաին տարածքային սահմանների վեճեր։Հայաստանի հետ լավ հարաբերություններ ուներ միայն Պարսկաստանը։

Հայաստանի տարածքների նկատմամբ հավակնություններ ունեին հարևան երեք պետությունները՝այդ թվում նաև Վրաստանը։Հայաստանը և Վրաստանը դարավոր բարեկամություն են հաստատել։Սակայն 1918թ․ Վրաստանի և Հայաստանի միջև ծագեցին տարածքային վեճեր։

Ախլքալաքը և Լոռին մտել էին Թիֆլիսի նահանգի մեջ։

1918թ․ սկսվեց հայ-վրացական զինված ընդհարման պատերազմը։

Հայկական զորամասերը հաղթանակ տարան և իրենց հսկողոթյան տակ վերցրեցին Լոռին։

Պատերազմը տևեց երեք շաբաթ՝խնդրին միջատեցին Անտանտի՝Անգլիայի և Ֆրանսիայի զինվորական ներկայացուցիչները։

Կողմերի միջև համաձայնություն հաստատվեց և ի վերջո վորոշվեց, որ Լոռին միացվում է Հայաստանին իսկ Ախլքալաքը Վրաստանին։

Հայ-Ադրբեջանական հարաբերությունները՝

Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունները շատ սուր էին։

Ադրբեջանը ձգտում էր նվաճել՝Արցախը,Զանգեզուրը, Նախիջևանը և այլն, աջակցում էին Անգլիան,Թուրքիան և Ռուսաստանը։

1918թ․ Անգլիայի կողմից կասեցվեց Անդրանիկի զորախմբի առաջադիմությունը դեպի Շուշի և Արցախ։

Արցախ-Զանգեզուրի նահանգապետ նշանակեց Խոսրով բեկ Սուլթանովը։

Այդուհանդերձ Հայաստանը չէր կորցնում իր հույսերը պահպանելու Արցախը և Սյունիքը։

1920թ․ Շոիշիի հայությունը ենթարկվեց ահավոր ջարդի։Կառավարության որոշմամբ Դրոի զորախումբը մտավ Ղարաբարղ։

Ադրբեջանը մտավ խորհրդային Ռուսաստանի կազմի մեջ, Ադրբեջանը կարմիր բանակի միջոցով ներխուժեց Արցախ, Սյունիք, Զանգեզուր և այդ տարածքները բռնակցվեցին Ադրբեջանին։

Միացյալ թագավորության օգնությամբ Նախիջևանը միացավ Հայաստանին՝ սակայն Թուրքիայի և Ադրբեջանի կազմակերպած սադրանքների պատճառով այդտեղ ապստամբություն բարձրացվեց և այության մի մասը կոտորվեց մյուսը լքեց Ադրբեջանը։

Հայ-Թուրքական պատերազմով Նախիջևանը միացվեց խորհրդային Ադրբեջանին։ Իսկ Զանգեզուրն ու Սյունիքը մնացին անկախ Գարեգին Նժդեհի ազատագրական պայքարի շնորհիվ։

Հայկական հարցը Փարիզի խաղաղության կոնվերանսում

Հայկական պատվիրակությունները Փարիզի կենֆերանսում։

ՀՀ արտաքին քաղաքականության խնդիրը Հայկական հարցի համար բարենպաստ է՝ Թուրքիայի արևմտահայ նահանգները միացնել ՀՀ-ին, և ստեղծել Միացյալ անկախ Հայաստան։

1919թ. բացվեց Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսը։ Անտանտի երկրները հաշտության պայմանագիր կնքեցին Քառյակ միության երկրների հետ։

Հայերի շահերը պաշտպանելու համար Փարիզ մեկնեց Հայաստանի պատվիրակությունը Ավետիս Ահարոնյանի նախագահությամբ։ 1912թ․ գործում էր Հայ ազգային պատվիրակություն Պողոս Նուբար Փաշայի գլխավորությամբ։

1919թ․ փետրվարին երկու պատվիրակությունները կոնֆերանսին ներկայացրեցին հայկական պահանջների մի հուշագիր։

1919թ․ Հայաստանի կոմիսար է նշանակվում ամերիկացի գնդապետ՝ Ուիլյամ Հասկելը։ ԱՄՆ-ի սենատը, Վիլսոնի կամքին հակառակ, հրաժարվեց ընդունել Հայաստանի մանդատը։

Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովը։

1920թ․ Սան Ռեմոյում կայացավ Անտանտի ղեկավարների կոնֆերանս, որ Օսմանյան կայսրությանը ներսկայացրեցին հաշտության պայմանագիր նախագիծը։

Սևրի պայմանագիր

1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի Սևր արվարձանում Անտանտի երկրները Թուրքիայի հետ կնքեցին հաշտության պայմանագիր։

Պայմանագրի այս երեք հոդվածները վերաբերում էին Հայաստանին: Դրանք են՝

• Թուրքիան հայտարարում է, որ ճանաչում է Հայաստանը, ինչպես ազատ և անկախ պետություն։
• Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի վիլայեթների երկու պետությունների միջև սահմանազատումը թողեցին ԱՄՆ-ի վրա։
• Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմաններն կորոշվեն պետությունների ընդհանուր համաձայնությամբ

Սակայն իրադարձությունները աննպաստ ընթացան, որովհետև Սևրի պայմանագիրը մնաց թղթի վրա։

Կիլիկիահայության աղետը։

1920թ. սկզբին քեմալական զինյալ ուժերը և թուրք-քրդական զինված խաժամուժը հարձակվում են հայ և մյուս քրիստոնյա բնակչության վրա։ Հայերի կողմից ինքնապաշտպական մարտեր ծավալվեցին Մարաշում, Հաճընում, Այնթապում, Ուրֆայում և Կիլիկիայի այլ վայրերում։ Սակայն ֆրանսիական զինված ուժերի կողմից հայերին լքելու հետևանքով հայերի ինքնապաշտպանությունը թուլացավ, և տեղի ունեցան կոտորածներ։

1920թ. օգոստոսին հռչակվեց Կիլիկիայի ինքնավարությունը ազգային գործիչ Միհրան Տամատյանի (1863-1945) գլխավորությամբ։ Սակայն Ֆրանսիան իր շահերի թելադրանքով դեմ արտահայտվեց Կիլիկիայի ինքնավարությանը։ Շուտով նա համաձայնության եկավ թուրքերի հետ։

1920թթ.՝ կարելի է եզրակացնել, որ այդ քաղաքականությունը ունեցել է գերազանցապես արևմտյան կողմնորոշում։ Հայկական հարցի պատմության փորձը ուսուցանում է, որ հիմնականում սեփական ուժերին ապավինելն է ազգի գոյատևման ու զարգացման ճշմարիտ երաշխիք։