Մարմնի իմպուլս:  § 12. Իմպուլսի պահպանման օրենքը:

§13.Ռեակտիվ շարժում: Հրթիռային տեխնիկայի զարգացումը:

Լուծել հետևյալ խնդիրները.

1.Երկու մարմին շարժվում են իրար ընդառաջ: Առաջին մարմնի զանգվածը 2կգ է, իսկ արագությունը՝ 3մ/վ: Երկրորդ մարմնի զանգվածը 4կգ է, իսկ արագությունը՝ 2մ/վ: Որքան է այդ մարմինների համակարգի լրիվ իմպուլսը և ինչպես է այն ուղղված:


Լուծում՝
m1=2 կգ
V1 = 3 մ/վ
m2 = 4 կգ
V2 = 2 մ/վ
P = mv
P1 = 2 կգ x 3 մ/վ = 6 կգ. մ/վ
P2 = 4 կգ x 2 մ/վ = 8 կգ. մ/վ

2. 9գ զանգվածով և 500մ/վ արագությամբ թռչող գնդակը հարվածում է հարթ սեղանին դրված 600 գ զանգվածով չորսուին և խրվում-մնում նրա մեջ: Ինչ արագություն ձեռք կբերի չորսուն: Շփումը սեղանի և չորսուի միջև անտեսել:

Լուծում՝
m=9գ
v0=500մ/վ
M=600գ
v-?
v=mv0/m+M=0,009կգx500մ/վ/0,009կգ+0,6կգ=7,4 մ/վ
Պատ.՝7,4 մ/վ

3. Կրակելիս 3,4 գ զանգվածով գնդակն  ինքնաձիգի փողից դուրս է թռչում 900մ/վ արագությամբ: Կրակոցից անմիջապես հետո ինչ արագություն ձեռք կբերի ինքնաձիգը, եթե զինվորը նրա խզակոթն ամուր չսեղմի ուսին: Ինքնաձիգի զանգվածը 3,6 կգ է:

Լուծում՝
3,4*900=3060
3060:3,6=850

ՀԱՐՑԵՐ ՝

1.Որ մեծությունն է կոչվում մարմնի իմպուլս:
Այն ֆիզիկական մեծությունը, որը հավասար է մարմնի զանգվածի և արագության արտադրյալին, կոչվում է մարմնի շարժման քանակ կամ իմպուլս:

2. Ինչ բանաձևով է որոշվում մարնի իմպուլսը:
Մարմնի իմպուլսը սովորաբար նշանակում են p տառով՝ P=mv

3.Ինչ միավորով է չափվում իմպուլսը ՄՀ-ում:
1 կգ·մ/վ

4.Իմպուլսը վեկտորական մեծություն է, թե սկալյար:
Իմպուլսը վեկտորական մեծություն է ։

5.Ինչն են համարում համակարգի իմպուլս:
Մարմինների համակարգի իմպուլս կոչվում է այդ համակարգը կազմող մարմինների իմպուլսների գումարը:

6.Որքան է նույն զանգվածով 2 գնդերի համակարգի իմպուլսը, եթե դրանքշարժվում են իրար ընդառաջ՝ մոդուլով հավասար արագություններով:

7.Մարմինների որ համակարգն է կոչվում փակ:
Մարմինների փակ համակարգ կոչվում է միայն միմյանց հետ փոխազդող մարմիններից կազմված համակարգը:

8. Ձևակերպել իմպուլսի պահպանման օրենքը:
Փակ համակարգ կազմող մարմինների իմպուլսների գումարը մնում է անփոփոխ:

10. Որ շարժումն է կոչվում ռեակտիվ;                              
Ռեակտիվ շարժում  են անվանում այն շարժումը, որի դեպքում մարմնից որոշակի արագությամբ նրա մի մասի անջատման հետևանքով մնացած մասը շարժվում է հակառակ ուղղությամբ:                   

11.Բերել ռեակտիվ շարժման օրինակներ:
Լճափին կայանած նավակից զբոսաշրջիկը m զանգվածով ուսապարկը հորիզոնական ուղղված u արագությամբ նետում է դեպի ափը` նրան հաղորդելով mu  իմպուլս։

12. Ինչ կառուցվածք ունի հրթիռը:
Ռեակտիվ շարժիչների շնորհիվ հրթիռը կարողանում է դուրս գալ տիեզերական տարածություն, որտեղ ռեակտիվ շարժիչներն առայսօր այլընտրանք չունեն:  Ռեակտիվ շարժումը բնության մեջ և տեխնիկայում. 

13. Կարող է արդյոք հրթիռն արգելակել  տիեզերքում (անօդ տարաությունում): Ինչպես:

14. Կարող է արդյոք իդեալական հարթ հորիզոնական սառույցի վրա կանգնած մարդը տեղիcց շարժվել՝ որևէ ձևով չհրվելով սառույցից:    

Լեզվում կան բառեր, որոնք արտահայտում են գործողության (հատկանիշի)
հատկանիշներ, օրինակ՝ հերոսաբար կռվել, դանդաղորեն քայլել, լիովին վստա-
հել, անմիջապես օգնել, չափազանց դժվար։ Գործողության (հատկանիշի) հատ-
կանիշներ ցույց տվող բառերը միավորվում են մակբայ խոսքի մասի մեջ։ Մակբայ-
ները լինում են տեղի, ձևի, չափ ու քանակի, ժամանակի։
Տեղի մակբայները ցույց են տալիս գործողության կատարման տեղը, օրինակ՝
ամենուրեք, դեմ դիմաց, հեռու, մեջտեղ, գյուղեգյուղ, դռնեդուռ։
Ձևի մակբայները ցույց են տալիս գործողության կատարման ձևը, օրինակ՝
արագ, բարեկամաբար, դանդաղ, կամաց, հերոսաբար, միաձայն, լրջորեն, հա-
զիվհազ, հապճեպ, հոտնկայս, ներքուստ, արտաքուստ։
Չափ ու քանակի մակբայները ցույց են տալիս գործողության կատարման
չափը, հատկանիշի դրսևորման աստիճանը, օրինակ՝ ամբողջովին, հաճախ, լիո-
վին, գրեթե, մոտավորապես, բազմիցս, մասամբ, չափազանց, փոքր-ինչ, իսպառ,
քառակի։
Ժամանակի մակբայները ցույց են տալիս գործողության կատարման ժամա-
նակը, օրինակ՝ այժմ, այլևս, այսուհետև, արդեն, նախօրոք, վաղ, վաղուց, ուշ,
օրեցօր, առայժմ, միշտ, հիմա, հավիտյան։
Որոշ մակբայներ բազմիմաստ են և տարբեր նախադասություններում կարող
են արտահայտել տարբեր իմաստներ։ Սրանք կոչվում են ընդհանրական մակբա-
յներ, օրինակ՝ Շուտ-շուտ այցելում է (չափ). Շուտ-շուտ ուտում էր (ձև)։ Սրանց
տեսակը որոշվում է ըստ տվյալ կիրառության։
Մակբայների մի մասը կազմված է մակբայակերտ ածանցներով, որոնցից են՝
-բար (օրինակ՝ հերոսաբար), -պես (օրինակ՝ մշտապես), -որեն (օրինակ՝ մտեր-
մորեն), -ովին (օրինակ՝ ամբողջովին), -ակի (օրինակ՝ շեղակի), -գին (օրինակ՝
ցավագին), -պատիկ (օրինակ՝ կրկնապատիկ), -վարի (օրինակ՝ մարդավարի), —
ուստ (օրինակ՝ ներքուստ) և այլն։
Նախադասության կազմում մակբայները կատարում են պարագաների
շարահյուսական պաշտոններ։

Վարժություններ
Վարժություն 1։ Յուրաքանչյուր շարքում գտնե՛լ մակբայը։

1. արագորեն, դեպի, փայտե, անշուշտ- ձևի մակբայ
2. ապա, մասին, լիովին, անշուշտ- ձևի մակբայ
3. եթե, որտեղ, ամենուր, այստեղ- տեղի մակբայ
4. մյուս, բոլոր, ուր, հապճեպ— ձևի մակբայ
5. ոչինչ, գրեթե, ինչ-որ, այսպես- ձափ ու քանակի մակբայ
6. երբ, բայց, նախօրոք, յուրաքանչյուր- ժամանակի մակբայ
7. միաձայն, ձայնավոր, հնչյուն, շառաչ- ձևի մակբայ
8. ինչ-ինչ, փոքր-ինչ, ինչ, որտեղ- չափի մակբայ
9. սա, բոլոր, մասամբ, յուրաքանչյուր- չափ ու քանակի մակբայ
10. ողջ, ամբողջ, ամբողջովին, ոչ մի- չափ ու քանակի մակբայ

Վարժություն 2։ Կազմե՛լ նախադասություններ՝ գործածելով տրված մակբայները։
Հերոսաբար, մասամբ, փոքր-ինչ, ամենուրեք, լիովին։
Տղան հերոսաբար կռվեց թշնամու դեմ։
Երեխան մասամբ կերավ պաղպաղակը։
Նա սկսեց փոքր ինչ դանդաղ պարել։
Ամենուրեք տարածվել էր կրակի ծուխը։
Աղջիկը լիովին կատարեց տնային առաջադրանքները։

Լրացուցիչ առաջադրանքներ (տնային)

• Խնդիրները լուծի՛ր՝ անպայման համակարգ կազմելով.

1. Երկու թվերի գումարը 428 է: Եթե գումարելիներից մեկը փոքրացնենք 4 անգամ, ապա գումարը կդառնա 218: Գտի՛ր այդ թվերը:
   x+y=428
   x/4+y=218
   x+4y=872
   x=872-4y
   872-4y+y=428
   3y=444
   y=148
   x-148=428
   x=428-148=280
   Պատ․՝ 148, 280։
2. Երկու թվերի գումարը 46 է, իսկ տարբերությունը՝ 12: Գտի՛ր այթ թվերը:
   x+y=46
   x-y=12
   2x=58
   x=29
   Պատ․՝ 58, 29։
3. Երկու թվերի գումարը 84 է: Գտի՛ր այդ թվերը, եթե նրանք հարաբերում են ինչպես 3:4:
   3x-7x=84
   3x+4x=7x
   7x=84
   x=12
   x=36
   x2=12*4=48
4. Երկու թվերից մեկը 3 անգամ մեծ է մյուսից: Գտի՛ր այդ թվերը, եթե նրանց տարբերությունը հավասար է 38:
   
5. Երկու թվերից մեկը 4 անգամ փոքր է մյուսից: Գտի՛ր այդ թվերը, եթե նրանց գումարը 115 է:
6. Երկու թվերի տարբերությունը հավասար է 27: Գտի՛ր այդ թվերը, եթե նրանք հարաբերում են ինչպես 4:7:
7. Երկու թվերի գումարը 35 է, իսկ առաջին թվի կրկնապատիկի և երկրորդ թվի եռապատիկի գումարը՝ 92: Գտի՛ր այդ թվերը:

Հավելյալ առաջադրանքներ

Խնդիրները լուծի՛ր կազմելով համեմատություն.

8. 500 կգ հանքաքարից ստացել են 77 կգ պղինձ։ Ինչքա՞ն պղինձ կստացվի 300 կգ հանքաքարից։
500 * x = 77 * 300
x = 77 * 300/500
x = 46,2
Պատ.՝ 46,2 կգ
9. 160 գ ծովի ջրում պարունակվում է 8 գ աղ։ Քանի՞ գրամ ծովի ջուրն է պարունակում 56 գ աղ։
8 * x = 160 * 56
x = 160 * 56/8
x = 1120
Պատ.՝ 1120 գ
10. Բանվորը 8 ժ աշխատելու համար ստանում է 2500 դրամ։ Քանի՞ դրամ կստանա բանվորը 12 ժ աշխատելու համար։
8 * x = 12 * 2500
x = 12 * 2500/8
x = 2750
Պատ.՝ 2750 դր
11. 15 բանվորներ կատարել են աշխատանքը 24 օրում: Քանի՞ օրում այդ նույն աշխատանքը կկատարեին 18 բանվորներ:
24*15=360
360/18=20
Պատ.՝ 20։

12. Մի տակառում կա 500 լ խաղողի հյութ, իսկ մյուսում՝ 10 %-ով ավելի։ Քանի՞ լիտր խաղողի հյութ կա երկրորդ տակառում։
500 x 10/100= 5000
5000 : 100= 50
50 + 500=550
Պատ.՝ 550 լ։

13. Ո՞րն է ավելի շատ՝ 900-ի 15 %-ը, թե՞ 800-ի 20 %-ը։
900 x 15/100= 13500
13500: 100= 135
800 x 20/100= 160
160: 100= 16
135 > 16
Պատ.՝ 900-ի 15%-ը

1.Վ.Սարոյանի «Գեղեցիկ, սպիտակ ձիու ամառը» պատմվածքից դուրս գրի’ր ուղղակիորեն մեջբերված խոսքը եւ դարձրո’ւ անուղղակի:
— Այո,— ասաց նա հայերեն,— ձի է։ Դու երազի մեջ չես։ Շտապիր, եթե ուզում ես ձի հեծնել։
Նա հայերեն ասաց, որ այո, ձի է։ Ես երազի մեջ չեմ։ Շտապեմ, եթե ուզում եմ ձի հեծնել։
— Մուրադ,— ասացի ես,— որտեղի՞ց գողացար այդ ձին։
Ես ասացի մուրադին, թե որտեղից գողացավ այդ ձին։

— Եթե ուզում ես ձի նստել, լուսամուտից դուրս թռիր,— ասաց նա։
Նա ասաց, եթե ուզում եմ ձի նստել, լուսամուտից դուրս թռնեմ։

2.Ինքդ կազմի’ր այդպիսի մի քանի նախադասություն։
-Արագ հավաքեք ձեր իրերը և ազատեք սենյակը,- ասաց տան տիրուհին։
— Այժմ դիմավորենք մեր հյուրին, — ասաց հաղորդավարը։
— Մենք միասին պետք է հաղթահարենք այս դժվարությունը, — ասացի ես։

3.Բնութագրի’ր պատմվածքի գլխավոր հերոսին։
Արամ անունով իննամյա մի տղա։ Երազկոտ, կենդանասեր և բարի։

4.Պատմվածքից առանձնացրո’ւ ամենից տպավորիչ հատվածները։
Հին, լավ օրերից մի օր, երբ ես ինը տարեկան էի և աշխարհը լի էր ամեն տեսակի հրաշալիքներով, իսկ կյանքը դեռևս հաճելի ու խորհրդավոր երազ էր։
Օդը թարմ էր և շնչելն այնպե՜ս հաճելի։ Հրաշալի է, երբ զգում ես ձիու վազքը։
— Ես թքել եմ փողի վրա,— ասաց Խոսրով քեռիս։
Նա վեր կացավ և հպարտ դուրս եկավ մեր տնից՝ դուռը շրխկացնելով։

5.Մի քանի նախադասությամբ գրի’ր մեկ այլ ավարտ, որը քո կարծիքով կհամապատասխանի պատմվածքի բովանդակությանը։
Անցան տարիներ, Արամն մեծացավ։ Գնեց մի սպիտակ փոքր հիվանդ ձի, որին այլևս չէին ցանկանում պահել և վաճառել եին։ Ձին մեծացավ, այնքան գեղեցիկ, այնքան սպիտակ։ Ամեն առավոտ Արամն ձիուն վերցնում և գնում էր ձիավարության։ Գնում իր մանկության փողոցները և հիշում զարմիկ Մուրադի հետ անցկացրած օրերը գեղեցիկ, սպիտակ ձիու հետ։

Առաջադրանքներ (դասարանում)

1) Շեղանկյան անկյունագծերից մեկը հավասար է կողմին: Գտեք՝

ա) շեղանկյան անկյունները,
AC=AB=BC=>
=><BAC=<BCA=<B=60
<B=<D=60
<A=<C=120
Պատ․՝ 120, 60, 120, 60։
բ) այն անկյունները, որոնք կազմում են շեղանկյան անկյունագծերը նրա կողմերի հետ:

2) ABCD շեղանկյան մեջ <B=120⁰: Անկյունագծերը հատվում են O կետում: BC կողմը 10սմ է: Գտեք BD անկյուանգիծը:
360-240=120
120:2=60
60:2=30
10:2=5
BO=5
BO=OD
5+5=10
Պատ՝ 10 սմ

3) Քառակուսու անկյունագծերի հատման կետից մինչև կողմերը եղած hեռավորությունների գումարը 20սմ է: Գտեք քառակուսու պարագիծը:

4) Քառակուսու պարագիծը 80սմ է: Որքա՞ն է քառակուսու անկյուանգծի միջնակետի հեռավորությունը նրա կողմից:

Լրացուցիչ(տանը)

5) Գտեք ABCD շեղանկյան պարագիծը, եթե <B=60⁰, AC=10,5սմ:
AO=10,5:2=5,25
AB=10,5
10,5×4=42
Պատ՝ 42սմ:

6) Գտեք այն անկյունները, որոնք կազմում են շեղանկյան անկյունագծերը նրա կողմի հետ, եթե հայտնի է, որ շեղանկյան անկյուններից մեկը 45⁰ է:

7) Շեղանկյան գագաթներից մեկով նրա հանդիպակաց անկյունը կազմող կողմերին տարված ուղղահայացները կազմում են 30⁰-ի անկյուն, ընդ որում՝ դրանցից յուրաքանչյուրի երկարությունը 5 սմ է: Գտեք շեղանկյան կողմը:
5×2=10սմ
Պատ՝ 5սմ:
Հավելյալ խնդիրներ

8) Ապացուցեք, որ եթե շեղանկյան մի անկյունը ուղիղ է, ապա այդ շեղանկյունը քառակուսի է:

9) Քառակուսի՞ է արդյոք քառանկյունը, եթե նրա անկյունագծերը՝

ա) հավասար են և փոխուղղահայաց,

բ) փոխուղղահայաց են և ունեն ընդհանուր միջնակետ,

գ) հավասար են, փոխուղղահայաց են և ունեն ընդհանուր միջնակետ:

10) Ուղղանկյուն եռանկյան ուղիղ անկյան կիսորդի և ներքնաձիգի հատման կետով տարված են էջերին զուգահեռ ուղիղներ: Ապացուցեք, որ առաջացած քառանկյունը քառակուսի է:

Առաջադրանքներ(դասարանում)

1) ABCD ուղղանկյան անկյունագծերը հատվում են O կետում: <COD=60⁰, CD=10սմ: Գտեք ուղղանկյան անկյունագծերը:
180-60=120
120:2=60
OC=OD
<C=<D=60=>OC=AO=OD=OB=10
10+10=20
AC=BD=20

2)Գտեք ABCD ուղղանկյան պարագիծը, եթե A անկյան կիսորդը տրոհում է՝

ա) BC կողմը 45,6սմ և 7,85սմ երկարությամբ հատվածների,
7+45,6=58,45
BD=AC=53,45
<1=<2(խաչադիր անկյուններ)
90:2=45
<3=<2=45=>եռ.ABE-հավասարասրուն=>AB=CD=7,85
P=58,45+58,45+7,85+7,85=132,6

բ) DC կողմը 2,7դմ և 4,5դմ երկարությամբ հատվածների:
2.7+4.5=7.2
7,2+2,7=11,7
11,7*2=23,4
Լրացուցիչ(տանը)

3)Ապացուցեք, որ այն զուգահեռագիծը, որի անկյուններից մեկը ուղիղ է, ուղղանկյուն է:
Քանի որ զուգահեռագծի հանդիպակաց անկյունները իրար հավասար են, և կողմին առընթեր անկյունների գումարը 180 աստիճան է։

4)Ապացուցեք, որ եթե քառանկյան բոլոր անկյունները ուղիղ են, ապա քառանկյունը ուղղանկյուն է:
Քանի որ, քառանկյան բոլոր անկյունների գումարը 360աստիճան է և բոլոր անկյունները իրար հավասար են=>իրենք անպայման պետք է կազմեն 90 աստիճան, որ իրենց գումարը ստացվի 360 աստիճան:

5)Ապացուցեք, որ եթե զուգահեռագծի բոլոր անկյունները հավասար են, ապա այն ուղղանկյուն է:
Քառանկյան ներքին անկյունների գումարը 360 աստիճան է, բոլոր անկյունները իրար հավասար են, հավասար են 90 աստիճան է պատկերը ուղղանկյուն է։

6)ABCD ուղղանկյան անկյունագծերը հատվում են O կետում, E-ն AB կողմի միջնակետն է, <BAC=50⁰: Գտեք <AOE-ն:
40, 50

7) Ուղղանկյան անկյունագծերի հատման կետի հեռավորությունը մեծ կողմից 4սմ է, իսկ փոքր կողմից՝ 6սմ: Գտեք ուղղանկյան պարագիծը:
6*2=12
BC=12
4*2=8
P=12+12+8+8=40սմ

Տեսական նյութ
Հետաքրքիր փաստեր

1. Սահմանե՛ք ու պարզաբանե՛ք քայքայման ռեակցիա հասկացությունը:
   Քայքայման է կոչվում այն ռեակցիան , որի ժամանակ մեկ բարդ նյութի քայքայումից ստացվում են երկու կամ ավելի նյութեր։
2. Սահմանե՛ք ու պարզաբանե՛ք միացման ռեակցիա հասկացությունը:
   Միացման է կոչվում այն քիմիական ռեակցիան, որի ժամանակ երկու կամ ավելի նյութերից ստացվում է մեկ բարդ նյութ։
3. Հետևյալ ռեակցիաների սխեմաներում կետերի փոխարեն գրե՛ք համապատասխան նյութերի բանաձերն ու հավասարեցրե՛ք:Յուրաքանչյուրի դեպքում որոշե՛ք ռեակցիայի տեսակը.

Cr₂O₃ = Cr +O₂ — քայքայման
KJ+Cl₂=KCl+J₂— քայքայման

Na₂O+ H₂O= NaOH — միացման
H₂CO₃=CO₂+H₂O— քայքայման

4.Հետևյալներից ընտրե՛ ք միայն միացման ռեակցիաների սխեմաներն ու դրանցում տեղադրե՛ք գործակիցները.

Zn+HCl=ZnCl₂+H₂ Fe+O₂=Fe₂O₃

BaO+H₂O=Ba(OH)₂ NaNO₃=NaNO₂+O₂
Zn+HCl=ZnCl₂+H₂
Zn+2HCI=ZnCI₂+H₂
Fe+O₂=Fe₂O₃
4Fe+3O₂=2Fe₂O₃
BaO+H₂O=Ba(OH)₂ 
BaO+H₂O=Ba(OH)₂
NaNO₃=NaNO₂+O₂

Առաջադրանքներ (դասարանում)

1) Ուղղանկյուն սեղանի մեջ սուր անկյունը 45⁰ է: Փոքր սրունքը և փոքր հիմքը 10-ական սմ են: Գտեք սեղանի մեծ հիմքը:
C գագաթից AD -ին տանենք CK ուղղահայաց, որպես AD-ի ուղղահայացներ ` AB// CK:
ABCK-ն զուգահեռագիծ է:
AB=CK=10 և BC=AK=10CKD ուղղանկյան եռանկյան մեջ <D=45
<C=45
CKD հավասարասրուն է:
KD=CK=10
AB=AK+KD=10+10=20 սմ
Պատ՝. 20 սմ

2)Ուղղանկյուն սեղանի հիմքերն են a և b, անկյուններից մեկը՝ : Գտեք՝

ա) սեղանի մեծ սրունքը, եթե a=4սմ, b=7սմ, =60⁰,
բ) սեղանի փոքր սրունքը, եթե a=10սմ, b=15սմ, =45⁰

Լրացուցիչ (տանը)

3) Սեղանի սրունքներից մեկը բաժանված է երեք հավասար հատվածների: Այդ բաժանման կետերից տարված են մյուս սրունքին միացնող հատվածներ, որոնք զուգահեռ են սեղանի հիմքերին: Գտեք այդ հատվածների երկարությունները, եթե սեղանի հիմքերը հավասար են 2 սմ և 5 սմ:
BC = 2 սմ
AD = 5 սմ
HM, NF – ?
HM = BC + NF / 2
NF = HM + AD / 2
2 + NF =2 HM
5 + HM = 2 NF
NF = 2HM – 2
5+HM =2 * (2HM – 2)
5 + HM = 4 HM – 4
9 = 3HM
HM = 3 սմ
NF = 4 սմ

4) Տրված ուղղի տարբեր կողմերում տրված են M և N կետերը, որոնց հեռավորությունները այդ ուղղից հավասար են 10սմ և 6սմ: Գտեք MN հատվածի միջնակետի հեռավորությունը տրված ուղղից:
(DN+BM) : 2 = (10 + 22) : 2 = 32 : 2 = 16սմ
CA = 16սմ