1. Ինչի՞ է հավասար նկարում պատկերված մարմնի պարագիծը, եթե բոլոր հարևան կողմերն ուղղահայաց են միմյանց:

2. Եթե գրենք 7 հաջորդական ամբողջ թիվ, որոնցից երեք փոքրագույնների գումարը
հավասար է 33-ի, ապա ինչի՞ է հավասար դրանց երեք մեծագույնների գումարը։
փոքր= 10,11,12=33
մեծ=14,15,16=45

3. Արկղում դրված է 7 հավասար ուղղանկյուն։ Դրանց չափսերը 3 սմ x1 սմ են, արկղինը՝ 5սմ x 5սմ է։ Հնարավո՞ր է, արդյոք, սահեցնելով տեղաշարժել այդ ուղղանկյուններն այնպես, որ արկղում տեղ լինի ևս մեկ նույնանման ուղղանկյան համար։ Առնվազն քանի՞ ուղղանկյուն պետք է տեղաշարժել։

3

4. Քառակուսին բաժանված է չորս հավասար քառակուսիների։ Դրանցից յուրաքանչյուրը
ներկված է մուգ կամ բաց մոխրագույն։ Քանի՞ եղանակով կարելի է ներկել տրված քառակուսին։ Համարենք, որ քառակուսիների գունավորումը նույնն է, եթե պտտելուց հետո դրանք համընկնում են:

5. Եթե առաջին հարյուր դրական ամբողջ զույգ թվերի գումարից հանենք առաջին հարյուր
դրական ամբողջ կենտ թվերի գումարը, ապա արդյունքում ի՞նչ թիվ կստանանք։
101

6. Տատիկը տորթ թխեց իր թոռնիկների համար, որոնք պետք է այցելեին նրան կեսօրին։
Ցավոք նա մոռացել էր, թե իր թոռնիկներից քանիսն են գալու՝ 3-ը, 5-ը, թե 6-ը։ Նա ուզում
է համոզված լինել, որ բոլորը կստանան տորթի հավասար մասեր։ Բոլոր տարբերակներին պատրաստ լինելու համար նա ամենաքիչը քանի՞ մասի պետք է տորթը բաժանի։
30

7. Ո՞րն է այն նվազագույն երկնիշ թիվը, որը հնարավոր չէ ներկայացնել երեք տարբեր
միանիշ թվերի գումարի տեսքով։
28

8. ABCD քառանկյան մեջ AD = BC, <DAC = 50⁰, <DCA = 65⁰, <ACB = 70⁰ (տե՛ս նկ.) Գտե՛ք
<ABC-ի արժեքը:

Լրացում՝ առաջադրանքներ տանը

9. Կիրառելով կրճատ բազմապատկման բանաձևերը՝ պարզեցրու արտահայտությունները․

10. Հաշվի՛ր․

11. Պարզեցրո՛ւ արտահայտությունն, ապա տեղադրելով x-ի արժեքը՝ որոշի՛ր արտահայտության արժեքը․

12. Պարզեցրու արտահայտությունը

ա․ x³+8; բ․ y³+27; գ․ z³+64 դ․ a³+125
ե․ 8x³+216y³; զ․ 27x⁸+64y⁹; է․ b³⁰+x³y³

Ex. 8 c,d

Բայի կազմությունը
Բայի կազմությունը որոշվում է ըստ նրա սկզբնաձևի՝ անորոշ  դերբայի՝
հաճախ համեմատելով որոշ թեք ձևերի հետ: Բայի սկզբնաձևը կազմված
է լինում բայահիմքից և –ել կամ –ալ ածանց–վերջավորությունից:
–Ել–ալ–ը բայակերտ ածանց է, քանի որ տարբեր արմատներից և բառերից կազմում է բայ: Նա միաժամանակ վերջավորություն է, քանի որ այլ վերջավորությունների պես բայահիմքից
կազմում է բայաձև (անորոշ դերբայ): –Ել–ալ ածանցի ե և ա ձայնավորները կոչվում են խոնարհիչներ: Ե խոնարհիչով բայը կոչվում է ե խոնարհման, ա խոնարհիչովը՝ ա խոնարհման:

ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ 1
Կան խոնարհիչի զուգաձևություն ունեցող բայեր, որոնց նույնիմաստ տարբերակները համարժեք են (ափսոսել — ափսոսալ, գեղգեղել — գեղգեղալ, հազել -հազալ, ոստոստել — ոստոստալ, սարսռել -սարսռալ, վետվետել — վետվետալ), կամ երկրորդ տարբերակները խոսակցական են (գովել — գովալ, թռչկոտել — թռչկոտալ, խոսել -խոսալ, կաթել — կաթալ, ճռվողել — ճռվողալ, ցավել — ցավալ)

ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ 2
Կան նաև իմաստով կամ սեռով տարբերվող բայեր, որոնք ձևականորեն  միմյանցից տարբերվում են միայն խոնարհիչով՝ աղել—աղալ, գնել—գնալ, թվել—թվալ, թնդել—թնդալ, ծխել—ծխալ, ծպտել—ծպտալ, ճղճղել—ճղճղալ,  մխել—մխալ և այլն:

Բայահիմքը (անորոշի հիմքը) –ել/–ալ վերջավորությունից առաջ ընկած մասն է, որի կազմում կարող են լինել բայածանցներ՝ փախ–չ–ել, խաբ–վ–ել, կայծ–կլտ–ալ, մոտ–եցն–ել:

ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ 1
Բայածանցները քերականական միջածանցներ են, քանի որ միշտ լինում են
վերջավորություններից առաջ, և որևէ բայաձև դրանցով չի ավարտվում:
ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ 2
Անորոշ դերբայի (ներկայի կամ անկատարի) հիմքից է կազմվում բայի թեք ձևերի մեծ մասը՝ գր–ած, փախչ–եմ, փախչ–ող, գր–ում եմ, գր–ել եմ, գր–ի՛ր, թռչ–ել, թռչ–ելու եմ, չեմ խաղ–ա, կ–փախչ–ի, կարդ–անք, մոտեցն–ելիս: Մնացած ձևերը կազմվում են, այսպես կոչված, անցյալ կատարյալի
հիմքից՝ փախ–անք, փախ–ած, փախ–ել եմ, փախ–ի՛ր, կարդաց–ի, մոտեցր–եց և այլն: Երկու հիմքերը միմյանցից տարբերվում են հիմքակազմ մասնիկների առկայությամբ–բացակայությամբ կամ հերթագայությամբ։

Գործնական աշխատանք

1․Ընդգծե՛ք ե խոնարհման 3 բայ.
ա. ավել, բավել, հմայել, անվայել, բեմել, ջերմել
բ. շահել, ջահել, նիկել, ծլկել, թափարգել, անարգել
գ. կոշկաթել, փիլիսոփայել, ներգաղթել, արժանավայել,
առավել, պառավել
դ. ճոճում է, խղճում է, ճչում է, գոչում է, եռում է, ձմեռում է

2․. Ընդգծե՛ք ա խոնարհման 3 բայ.
ա. անսխալ, մխալ, գեղածալ, կսկծալ, ժուժկալ, հեկեկալ
բ. սոսկալ, քենակալ, շողալ, ձնհալ, կանխակալ, շրխկալ
գ. կրծկալ, նողկալ, փսփսալ, հախճասալ, ծավալ, թվալ
դ. ասա՛, անսա՛, որսում է, դարսում է, գվվում է, գգվում է
ե. ժխտում է, վխտում է, կոպտում է, ժպտում է, սուրում է,
բուրում է

Տարածված է ՀՀ բոլոր մարզերում։ Բնակվում է քաղցրահամ ջրերում, լճակներում, խոնավ հողերում, որոշ տեսակներ՝ կեղտոտ ջրերում։ Զանգվածային բազմացման ժամանակ առաջացնում է ջրի «ծաղկում», թվում է՝ ջուրը ներկված է կանաչ, կարմիր կամ այլ գույնի։ Էվգլենաները բազմանոււմ են 2 ձևով՝ անսեռ և սեռական։
Բջիջները իլիկաձև, ժապավենաձև կամ գլանաձև են՝ 1 կամ 2 մտրակով, ըմպանին հարող ստիգմայով (կարմիր աչք)։ Ակտիվ լողում է ջրում, որոշ տեսակներ կարող են կորցնել մտրակը և անշարժ ապրել ջրի մակերեսին կամ հողում։ Որոշ տեսակներ (օրինակ՝ կանաչ էվգլենա) ջրավազանների աղտոտվածության աստիճանի ցուցիչներ են։

Հողաթափիկ ինֆուզորիա (լատ.՝ Paramécium caudátum)^[1], միաբջիջ օրգանիզմների ինֆուզորիաների տիպի նախակենդանիներ^[2]։ Իրենց անվանումն ստացել են մարմնի ձևի պատճառով, որը հիշեցնում է հողաթափ։

Հողաթափիկ ինֆուզորիաները կարող են ունենալ մինչև 0,33 մմ երկարություն և ծածկված են մանր մազանման օրգանոիդներով, որոնք կոչվում են թարթիչներ^[3]։ Վերջիններս օգտագործվում են շարժման և կերակրման համար^[2]։ Այս տեսակը շատ տարածված է և հանդիպում է ջրային միջավայրերում^[4][5]։

1. Ներկայացնել կանաչ էվլենայի արտաքին կառուցվածքը և տարածվածությունը։
Նրա առջևի ծայրը բութ է, իսկ հետևինը՝սուր։ Էվգլենայի ցիտոպլազմայի արտաքին շերտը խիտ է, այն մարմնի շուրջը առաջացնում է թաղանթ։ Թաղանթի շնորհիվ էվգլենայի մարմնի ձևը շարժման ժամանակ քիչ է փոխվում։ Էվգլենան կարող է միայն թեթևակի կծկվել, որի հետևանքով կարճանում ու լայնանում է։ Էվգլենայի մարմնի առջևի ծայրում գտնվում է ցիտոպլազմայի նուրբ թելանման ելուստ՝մտրակ։
Կանաչ էվգլենան, ինչպես և սովորական ամեոբան, ապրում է նեխած տերևներով կեղտոտված լճակներում, ջրափոսերում և կանգնած ջրով այլ ջրամբարներում։

2. Ներկայացնել էվլենայի բազմացումը։
Էվգլենան հիմնականում բազմանում է անսեռ եղանակով՝ կիսվելով:Կիսվում է մարմնի երկարությամբ, սկզբում բաժանվում է կորիզը, որի մասերը միմյանցից հեռանում են, այնուհետև մտրակի կողքին աճում է երկրորդ՝ նոր մտրակ:
Զանգվածային բազմացման ժամանակ առաջացնում է ջրի «ծաղկում», թվում է՝ ջուրը ներկված է կանաչ, կարմիր կամ այլ գույնի։

3. Գրել հողաթափիկ ինֆուզորիայի արտաքին կառուցվածքը և տարածվածությունը
Հողաթափիկ ինֆուզորիան ունի 170–330 մկմ երկարություն (սովորաբար 200–300 մկմ): Մարմնի ցիտապլազմայի արտաքին շերտը (պելլիկուլա) խիտ է և ներառում է արտաքին թաղանթի տակ գտնվող թաղանթային հարթ ալվեոլներ, միկրոփողեր և ցիտոկմախքի այլ տարրեր։ Ինֆուզորիայի մարմնի վրա կա երկայնական ակոս, որը վերածվում է բջջաբերանի, ապա բջջակլանի։ Բջջաբերանի մոտ տեղակայված են բերանամերձ ցիլիատուրայի մասնագիտացված թարթիչները, որոնք «սոսնձված» են բարդ կառուցվածքներում և մյուս թարթիչների համեմատությամբ ավելի երկար են։ Նրանք ջրի հոսքի հետ միասին կուլ են տալիս ինֆուզորիաների հիմնական սնունդը՝ բակտերիաներ^[7] և փոքր կորիզավոր բջիջներ, ինչպիսիք են խմորասնկները և flagellate algae^։ Ինֆուզորիան գտնում է իր սնունդը՝ զգալով քիմիական նյութերի առկայությունը, որոնք արտադրում են բակտերիաների կուտակումները։

4. Ներկայացնել հողաթափիկ ինֆուզորիայի բազմացումը։
Հողաթափիկ ինֆուզորիաները բազմանում են անսեռ եղանակով, միևնույն ժամանակ նրանց մոտ տեղի է ունենում նաև սեռական գործընթաց, որը չի հանգեցնում վերարտադրության։ Անսեռ բազմացման ժամանակ տեղի է ունենում լայնական բաժանում, որն ուղեկցվում է վերականգնման գործընթացներով։ Օրինակ, առանձնյակներից մեկի մոտ նորից է ձևավորում է բջջաբերանը՝ բերանամերձ ցիլիատուրայով, յուրաքանչյուրը վերականգնում է բացակայող կծկվող վակուոլը, տեղի է ունենում բազային մարմնիկների բազմացում, ձևավորվում են նոր թարթիչներ և այլն։

5. Ինչ է իրենից ներկայացնում հիդրան, ներկայացնել նրա արտաքին կառուցվածքը և բազմացումը։

Հիդարայի մարմինը գլանաձև է, մարմնի առաջնային մասում գտնվում է բերանը, շրջապատված ծաղկապսակով, որը ունի 5-12 շոշափուկ։ Մարմնի հետին մասում գտնվում է ներբանը․ դրա շնորհիվ նա շարժվում և կպչում է ինչ-որ բանի։ Հիդրան ունի ճառագայթային սիմետրիա։ Սիմետրայի առանցքը միացնում է մարմնի երկու բևեռները՝ բերանային բևեռը, որտեղ գտնվում է բերանը, և հետին բևեռը, որտեղ գտնվում է ներբանը։
Բազմանում է սեռական ճանապարհով և բողբոջմամբ։ Հիդրայի որոշ տեսակներ բաժանասեռ են, մյուսները՝ հերմաֆրոիդիտ։ Բարենպաստ պայմաններում հիդրան բազմանում է անսեռ ճանապարհով։ Նրա մարմնի վրա առաջանում է երիկամ։ Վերջինս մեծանում է, այնուհետև ձևավորվում են շոշափուկները և բերանը։ Երիտասարդ հիդրան առանձնանում է մայրական օրգանիզմից և վարում է ինքնուրույն կյանք։ Աշնանը հիդրան անցնում է սեռական բազմացման։ Ձվի բեղմնավորումը տեղի է ունենում մայրական օրգանիզմում։

Մալթեզյան Բալոնկան համարվում է Թոյ տեսակներից ամենահինը, որն ունի ավելի քան 2 հազարամյակի պատմություն։ Արտիստները, բանաստեղծներ ու պոետներն անմահացրել են այս փոքր շանը հունական, հռոմեական և եգիպտական մշակույթներում։ Նրանց մասին հիշատակել է նույնիսկ Արիստոտելը։ Եգիպտացիները երկար ժամանակ հավատում էին, որ այս շունն ունի բուժելու հատկություն և կարող է օգնել հիվանդ մարդկանց։ Նույնիսկ Քրիստոնեությունից առաջ Բալոնկան տարածված ցեղատեսակ էր Միջերկրական մշակույթներում։ 

Չնայած իր հայտնիությանը՝ ճշգրիտ տեղեկություն նրա ծագման մասին գոյություն չունի։ Շատ մարդիկ հավատում են, որ այս ցեղատեսակն առաջացել է Մալթայի թերակղզում (Միջերկրական ծով), Շպից կամ Սպանիել ցեղատեսակներից։ Արդեն 16-րդ դարի վերջերից Մալթեզյան Բալոնկաները դարձան ազնվազարմ և թագավորական լեդիների սիրելի կենդանին։ Այս Թոյ էլեգանտ շունը հայտնի է իր սպիտակ փափուկ, ուղիղ մազերով։ Նա բարի է, խելացի և նվիրված է իր տիրոջը։ Որտեղ էլ որ Բալոնկան ապրի, նա պատասխանատու է իր տարածքի համար, ինչն էլ նրան դարձնում է հիանալի հսկիչ շուն։ 

Առանձնահատկությունները

Այս ցեղատեսակի շները համարվում է ուղեկից շներ, ինչի պատճառով պահանջում են շատ ուշադրություն և տառապում են բաժանման  անհանգստությունից։ Եթե այս սպիտակամազ հրաշքին երկար ժամանակ մենակ թողնեք, նա կսկսի հաչել և կդառնա «ավերիչ»: Ոչ մի ցեղատեսակ կատարյալ չէ, և բալոնկաները բացառություն չեն։ Նրանք չեն հանդուրժում երեխաներին և այլ շներին։ Այն ընտանիքիները, ովքոր ունեն փոքր երեխաներ, խորհուրդ չի տրվում պահել այս «գազանիկներին», քանի որ փոքրիկները կարող են վնասել փոքր Բալոնկային՝ հրելով կամ էլ նրանց վրա քայլելով։ Վերջինս սիրում է տան մեծ երեխաներին, ովքեր գիտեն՝ ինչպես վերաբերվել իրենց հետ։

Նրանք ունեն ուժեղ պաշտպանողական բնազդներ, կարող են հաչել, նույնիսկ կծել այլ կենդանիների և մարդկանց, եթե վերջիններս իրենցից վտանգ են ներկայացնում իր ընտանիքի անդամների համար։
Ինչպես մյուս շներին, այնպես էլ Բալոնկաներին, պետք է սովորեցնել ընտանիքում իր տեղը փոքր տարիքից։

Չնայած, որ այս շները սիրում են գոհացնել իրենց տերերին, նրանց դժվար է վարժեցնելը։ Սակայն Մալթեզները սիրում են մարդկանց,  հետաքրքրասեր են և խաղասեր։

 Բալոնկաները սիրում են դրսում խաղալ և կանոնավոր զբոսնել։ Նրանք նույնիսկ տան մեջ ակտիվ են, դրա համար էլ անհրաժեշտ չէ շատ ջանքեր՝ նրան լավ վիճակում պահելու համար:

Գործնական աշխատանք

1. Ընդգծե՛ք գործողություն նշանակող 3 բառ.
ա. տնտես, բանտես, վերահաս, պսպղաս, խաղող, քաղող
բ. զրկես, կրկես, հապալաս, ծլվլաս, նշաձող, աղանձող
գ. տոկանք, տականք, զգանք, լոգանք, կորանք, փշրանք

2. Ընդգծե՛ք 3 բայ.
ա. արևագալ, թնդալ, ծխալ, գդալ, սխալ, կանխազգալ
բ. բղավել, ցախավել, հապավել, ծամթել, բազմեն, բազեն
ե. ցեղային, տեղային, գնային, տնային, խորհեմ, խոհեմ
թ. անձավ, անցավ, տարավ, հարավ, հարկավ, ընկավ
ժ. տրոհեր, ալեհեր, եթեր, կթեր, քնաբեր, խաբխբեր

3. Ընդգծե՛ք ժխտական 3 բայաձև.
ա. չախկալ, չողբալ, չաման, չաղան, չանչել, չանցնել
բ. չարադեմ, չաղոթեմ, չորացա, չուրացա, չարակամ, չկամ
գ. չմաշկել, չմշկել, չրխկաց, չթխկաց, չկարդալ, չքանալ

Առաջադրանքներ(դասարանում)

1) Արտահայտությունը ներկայացրեք բազմանդամի տեսքով.

ա) (m+n)(m-n) = m^2 — n^2

բ) (2-p)(p+2) = 4 — p^2

գ) (7+n)(n-7) = n^2 — 49

դ) (a-3b)(a+3b) = a^2 — 9b^2

ե) (4y-3z)(4y+3z) = 16y^2 — 9z^2

զ) (5m+6n)(6n-5m) = 36n^2-25m^2

2) Հաշվեք՝ օգտագործելով քառակուսիների տարբերության բանաձևը.

ա) 61.59 = (60+1)(60-1)^2 = 3600-1 = 3599

բ) 10,2.9,8  = (10+0,2)(10-0,2)^2 = 100-0,4 = 99.6

գ) 598.602 = (600-2)(600+2) = 360000 — 4 =359996

դ) 299.301 = (300-1)(300+1)^2 = 90000 — 1 = 89999

Առաջադրանքներ (տանը)

3) Բազմանդամը վերլուծեք արտադրիչների

ա) x2-y2 = (x-y)(x+y)^2

բ) a2-4 = (a-2)^2

գ) (2x)2-1 = (2x-1)(2x+1)

դ) z4-16 = (z2-4)(z2+4)

ե) 9-(3m)2 = (3-3m)(3+3m)

զ) p8-49 = (p^4-7)(p^4+4)

է) 25-64×2 = (5 — 32x)^2

ը) 4a2-9b2 = (2a2 — 3b)^2

4) Պարզեցրեք արտահայտությունը․

5) C և D տառերի փոխարեն ընտրեք այնպիսի միանդմաներ, որ տեղի ունենա հավասարությունը.

ա) (2a-C)(2a+b²)=4a²-b⁴

բ) (C+D)(x²-y)=x⁴-y²

գ) (3m-C)(D+2n)=9m²-4n²

դ) (C+5q)(5q+D)=25q²-16p⁴:

1)  Թիվը վերլուծեք պարզ արտադրիչների.

ա) 254= 2*127
բ) 1276=2*638
գ) 1654= 2*327
դ) 2048=2*1024
ե) 144=2*72
զ) 21 6=2*108

2) Համեմատեք թվային արտահայտությունների արժեքները.

3) Հաշվեք.

4) Համեմատեք․

5)